در شرح معجزات "مانی" آمده است  او با دستی آزاد، با قلم مویی نازک، آن چنان بر پارچه خط می‌کشید که با کشیدن آن نخ از پارچه، رد قلم مو هم محو می‌شد.

برخی پژوهشگران بر این عقیده‌اند که هنر مینیاتور، در اصل از ایران آغاز می‌شود و در کتاب ارژنگ مانی ریشه دارد. به آن دلیل که ایرانیان بر مذهب مانویان سخت می‌گرفتند، آن‌ها به چین مهاجرت می‌کنند و این نوع نقاشی را هم با خود به آن جا می‌برند.

هنر مينياتور بيش از يك بار بر اثر تماس مستقيم با نقاشي چينى زنده شد.  يك‌بار در زمان نخستين سلطه مغولان بر ايران در دوران ايلخانيان  و بار ديگر در دوران تيموريان  و سرانجام در دوران صفويان.

مينياتور ايرانى، بعدها در نقاشى گوركانيان هند ادامه يافت و به صورت هنر دربارى درآمد و به‌ ويژه براى مصور کردن دفتر وقايع دربارى، با سبكى واقع‌‌گرايانه مورد استفاده قرار گرفت.

سبک نقاشی عهد گورکانیان آمیزه‌ای از صورتگری ایرانی و هندی است و نزد اهل فن به "سبک مغولی" مشهور است. این نوع نقاشی یکی از پردامنه‌ترین سبک‌های  نقاشی اسلامی است.

"همايون شاه" هنگام اقامت در ايران، دو نقاش صفوى  به نام هاى "ميرسيدعلی" و "عبدالصمد" را با خود به دهلى آورد. "اکبرشاه" در زمان حکومتش هنرکده‌ای تأسیس کرد که در آن بيش از صد نقاش‌ هندى، تحت آموزش دو استاد ايرانى قرار گرفتند. شاگردان اين هنركده پس از آموزش اسلوب كار به تقليد ساده از استادان ايراني قناعت نكردند و به مطالعه محيط خود و تاریخ نقاشی هندی پرداختند و با تلفیق این دو شیوه، سبکی نو ساختند.

نخستين محصول این هنرکده  داستان "اميرحمزه پارسي" بود که با نظارت خود اكبرشاه تكميل شد. اين داستان فارسي در دوازده برگ جداگانه و شامل بيش از هزار و چهارصد نقاشى بر روى پارچه بود. تكميل اين اثر، مصادف با پيدايش "سبك اكبرى" شد.

در زمان اكبر شاه، جهانگيرشاه و شاه جهان، مصور کردن شاهکارهای ادبیات فارسی بسیار رایج بود. علاوه بر آن، نقاشان، صحنه‌هايى از زندگی مجلل درباری، شكارگاه‌های  سلطنتی، جنگ‌ها، لشكركشى‌ها، زنان حرمسرا و صحنه‌‌هايى از زندگي مردم كوچه و بازار را نيز طرح مي‌كردند.

در فرم، با افزودن عناصر کوچک و بزرگ، به خلق دورنما می‌پردازند. نوازش‌های  گستاخانه قلم‌ موى چينى جاى خود را به خطوط دقيق و پيوسته قلم مى‌دهد و سطح‌هاى درون خطوط، با رنگ‌های  به هم پيوسته پر مى‌شوند. و در محتوا نقطه مشترک در فلسفه هند و ایران، درباره رمز و تمثيل "بهشت زمينی" و "وطن آسمانی" به کمال تصویر می‌شود.

نقاشى مينياتور به دلیل دربرداشتن هزينه‌هاى بالا، همواره به حمايت سلطنتى نياز داشت، از اين رو عامه مردم با این هنر بيگانه بودند. با روی کار آمدن "اورنگ زیب"، نقاشی و مینیاتور رو به فراموشی رفت و از رونق پیشين‌اش کاسته شد. او مسلمانی متعصب بود که صورت‌سازی را خلاف اسلام می‌دانست. در این دوران نقاشی محدود به تزیین قرآن و یا تصویرهایی از طبیعت و حیوانات شد.

ديري نپاييد كه با حمله نادرشاه به هند، ريشه‌های اين مكتب، به یکباره خشكيد. هنرمندان درباری به زمين‌داران بزرگ و حكمرانان جزء در ساير نقاط هند پناه بردند و بدین ترتیب، این هنر آرام آرام از منطقه راجستان و ایالت‌های همسایه فراتر رفت و در نقاط دیگر هند هم گسترش یافت.

با این همه هنوز هم هندی‌ها "راجستان" را مرکز این هنر می‌دانند."آجاسرما"، یکی از هنرمندان راجستانی ست که مینیاتور را در نوجوانی، از پدربزرگش آموخته و در کارگاهی کوچک در حاشیه جیپور به تعدادی از علاقه‌مندان آموزش می‌دهد.

دیوار کارگاه او پر از مینیاتورهایی ست که به اشعار فارسی آراسته‌اند. اگرچه وقتی از او درباره این خطوط می‌پرسم؛ چیزی از معنی‌شان نمی‌داند و تنها از آن برای زیبایی آثارش استفاده می‌کند.

او مجموعه بزرگی از کتاب‌های قدیمی اردو و فارسی دارد که هر برگ آن‌ها بعدها آغشته به خط و رنگ قلم مویش می‌شوند و برای فروش به شهرهای بزرگ هند مانند دهلی، کلکته و بمبئی می‌روند. نقاشی‌های او بسته به کیفیت کار از پنجاه روپیه (کمتر از یک یورو) تا سی هزار روپیه (حدود  چهارصد و پنجاه یورو) قیمت دارند.

علاوه بر کارگاه او، ده‌ها مغازه و دست‌فروش در جیپور به فروش مینیاتور مشغول‌اند و بیشتر، مسافران خارجی مشتری این آثار هستند.

اما هر ایرانی مانند من که پیشتر در موزه دهلی و کلکته، مینیاتور شاهکارهای ادیبات فارسی را، در بخش هنر مغولی و به نام نقاشی مغولی ديده باشد، از دیدن مینیاتورهای نه چندان گران بر برگ‌های  کتب گران قیمت و قدیمی فارسی، در راجستان، بيشتر اندوهگين مى‌شود تا شگفت‌زده.

آجا سرما درباره این حس من می‌گوید: "الان، آن قدر بازار برای مینیاتوریست‌های هندی کساد است که به هر وسیله‌ای شده سعی می‌کنند کارشان را بفروشند. آن‌ها نه به این می‌توانند فکر کنند که وظیفه دارند درحفظ آثار گذشتگان بکوشند نه این که به نسل‌های  بعد آموزش دهند تا آرام آرام این هنر توسعه یابد. نمی‌شود به آن‌ها خرده گرفت. هنر راه معاش آن‌هاست همانقدر که چراندن گوسفند، راه معاش یک چوپان".

در گزارش تصویری این صفحه "آجا سرما" مینیاتوریست و مدرس مینیاتور از هنر مینیاتور در هند می‌گوید. 

* انتخاب از آرشیو جدیدآنلاین.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب