چوگان یک بازی باستانی ایرانی با گوی و چوب و اسب است که به شرق و غرب رفته است. نخستین متن کهنی که در آن بارها به این بازی اشاره شده "کارنامه اردشیر بابکان" است. چوگان از دو واژه "چوب" و "گان" ساخته شده و یکی از معانی آن چوب بلند سرکج است. در متون فارسی به چوگان اشارات بسیار شده و تشبیهات و استعارات فراوانی با چوگان و گوی و میدان و چوگان‌دار در شعر فارسی دیده می‌شود. البته بازی چوگان را استادان هنر مینیاتور هم در آثار خود ثبت کرده‌اند.* 

شیوه این بازی در متون به گونه‌های متفاوتی معرفی شده. مثلا "فردوسی" این بازی را ۱۴ نفره (هر تیم هفت نفر) توصیف می‌کند و "قابوس وشمگیر"  در کتاب «قابوسنامه»  شمار بازیکنان را ۱۶ نفره می‌نویسد؛ یعنی در هر طرف شش نفر در زمین و دو نفر در میانه میدان بازی می‌کنند.

فردوسی در شاهنامه گزارش‌های بسیاری از بازی چوگان پادشاهان می‌دهد. یکی از این گزارش‌های تاریخی، چوگان بازی "شاهزاده سیاوش کیانی" با تورانیان است. گزارش‌‌های دیگری از بازی شاهان ساسانی چون "اردشیر اول" و "شاپور اول" هم وجود دارد. همچنین درباره چوگان بازی "شاپور دوم ساسانی"، "بهرام پنجم ساسانی"، "خسرو دوم ساسانی" و "هرمز ساسانی" هم گزارش‌هایی وجود دارد. این بازی هرساله در جشن‌های نوروز به عنوان یکی از بازی‌های شادی‌آفرین رواج داشته است.  

دوره صفویه یکی از دوره‌های مهم بازی چوگان در ایران پس از اسلام است. بازی چوگان دراین دوره در قزوین آغاز شد و سپس به اصفهان رفت. "شاه عباس" هر گاه از کار و جنگ و لشکرکشی و سفر فراغت می‌یافت یا می‌خواست میهمانان بیگانه خود را سرگرم کند به چوگان بازی مشغول می‌شد. به دستور" شاه عباس اول صفوی"، میدان نقش جهان اصفهان به منظور برگزاری بازی چوگان احداث شد. این میدان قدیمی‌ترین زمین بازی چوگان در جهان است.

 در زمان فرمانروایی مغولان بر هند، چوگان همانند بسیاری از دستاوردهای فرهنگی، هنری و ورزشی به هند برده شد و در آن سرزمین گسترش و رواج یافت. انگلیسی‌ها در هند این بازی‌ را آموختند و به انگلستان بردند. در سال ۱۸۷۱ میلادی نخستین مسابقه در انگلستان برگزار شد. چوگان از انگلستان به امریکا رفت. یکی از نخستین باشگاه‌های بازی چوگان در امریکا باشگاه جهانی "وست-چستر" در نیویورک بود که در سال ۱۸۷۶ بنیاد شد. پس از آن مسابقاتی میان امریکا و آرژانتین برگزار شد و این بازی در قاره امریکا محبوبیت بسیار یافت. همچنین از سال ۱۹۰۰ تا ۱۹۳۶  چوگان از بازی‌های رسمی المپیک بود.

اما این بازی، در همان زمان، در زادگاهش ایران چندان مورد توجه نبود. در اواخر دوران قاجار توجه چندانی به چوگان نشد. در زمان پهلوی، به خصوص پهلوی دوم، بازی چوگان رونق یافت. این رونق و اهمیت بازی تا آنجا پیش رفت که حتا مدال‌های ورزشی کشور در یک سو تصویر چوگان داشتند و در سوی دیگر تصویر آن بازی. در این دوره همچنین تمبرهایی با تصویر چوگان چاپ شد.  در سال‌های اخیر چوگان به سبب پشتوانه غنی فرهنگی‌اش، بار دیگر  مورد توجه قرارگرفته و بويژه پس از سال ۱۳۸۰، فدراسیون آن شکل گرفته و در حال حاضر این ورزش در ایران به سرعت رو به پیشرفت است.

بازی قوانین زیادی دارد. اما مهم‌ترین آن‌ها قطع خط گوی است. اسب‌ها در این بازی با شتاب می‌دوند، پس امنیت بازی اهمیت زیادی دارد. وقتی سواری گوی را می‌زند، خط حرکت گوی اهمیت زیادی دارد و هیچ سوار دیگری حق ندارد از این خط عبور کند.

جریمه‌های این بازی به ترتیب خطای ۶۰ یارد که با حضور دفاع زده می‌شود، خطای ۴۰ یارد که با حضور یک دفاع زده می‌شود، خطای ۳۰ یارد که بدون دفاع زده می‌شود، خطای ۱۰ یارد، و در نهایت فول گل است که از جلوی دروازه زده می‌شود. هر نیمه چوگان را "چوکه" می‌نامند.

در حال حاضر چوگان در بیش از پنجاه کشور دنیا طرفدار دارد و مسابقات این بازی در خیلی از کشورهای دنیا انجام می‌شود. اما تا راه یافتن دوباره این بازی به المپیک راه درازی در پیش است.

گزارش تصویری این صفحه در گفتگو با حجت‌الله دهخدایی، دبیر فدراسیون چوگان ایران، اهمیت بازی چوگان در گذشته و امروز را توصیف می‌کند.  

*برای نگارش این متن از کتاب "گوی و چوگان در ایران" تالیف استاد ذبیح بهروز بهره گرفته‌ایم.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب