مصطفی مددی

نهمین دوسالانه یا "بیینال" بین‌المللی کاریکاتور تهران، با موضوع‌های "ترس"، " کمیک استریپ"، "آزاد" و "کاریکاتور" ¬(چهره)،  روز یک‌شنبه اول آذرماه در تالارهای مؤسسۀ فرهنگی هنری صبا  گشایش یافت. گویا این گشایش با "اولین دوسالانۀ کاریکاتور اهواز" نیز همزمان بوده‌است، که کاری است در جهت رواج فعالیت‌های فرهنگی در شهرستان‌ها و سیاست تمرکززدایی از پایتخت. پیش از آغاز این نمایشگاه، با توجه به جو داغ سیاسی پس از انتخابات، دهها تن از هنرمندان ایرانی طی بیانیه ای گفتند که در این نمایشگاه شرکت نمی کنند.

در میان دوسالانه‌های دیگری، مانند دوسالانه‌های "نگارگری"، "سفال و سرامیک" و "پوستر"، که جملگی از سوی "امور هنرهای تجسمی" وزارت ارشاد به صورت بین‌المللی  بر گزار می‌شود، گویا  دوسالانۀ کاریکاتور موقعیت استثنائی دارد و از اقبال بیشتری برخوردار است و  شمار شرکت‌کنندگان داخلی و خارجی آن هر سال به وجه چشمگیری افزایش می‌یابد.

برابر آمار ارائه‌ شده در بروشور دوسالانه، صدها هنرمند و کاریکاتوریست خارجی و ایرانی  در آن شرکت کرده‌اند.  معلوم نیست این اشتیاق واستقبال هنرمندان کاریکاتوریست از بیینال کاریکاتور تهران به خاطر جوائز کلان آن است یا این که جاذبۀ خود هنر کاریکاتور باعث روی‌آوری این گروه  انبوه به سوی این واقعۀ هنری است.

تعداد آثار به نمایش درآمده در این دوسالانه  بیش از هفتصد اثر است که بیشترآن  از ایران و بقیه عمدتاً از ترکیه ، چین و برزیل و سایر کشور ها هستند. آثار ارائه‌ شده در این دوسالانه نیز به وسیلۀ سه داور خارجی و چهار داور داخلی مورد قضاوت قرار خواهند گرفت.  

صرف نظر از برگزاری دوسالانه‌ها، که فرصت بسیار محدودی برای هنرمندان ایرانی فراهم می کند، تا آثار خود را به معرض نمایش عمومی بگذارند، در شرائطی که مطبوعات علاقۀ چندانی به چاپ کاریکاتور نشان نمی‌دهند و بازار کاریکاتور سخت کساد است، روی‌آوری این خیل عظیم  جوانان به سوی این نوع از طنز و شوخ طبعی، خود پدیدۀ  قابل  تأملی است.

در سال های اخیر شمار فراوان هنرمندان چیره‌دستی که در این رشته به عرصه رسیده‌اند و کارشان از جهت تصویرسازی با آثار مشهورترین استادان این هنر در جهان قابل مقایسه است، به راستی شوق‌انگیز است. به خصوص کاریکاتور چهره‌های مشهور داخلی و خارجی، اثر قلم هنرمندانی همچون  بزرگمهر حسین‌پور، حسین صافی، محمدرضا دوست‌محمدی ومهدی علی‌بیگی و بسیاری دیگر، به نسبت‌های متفاوت،  به راستی قابل ستایش هستند. هرچند در سایر زمینه‌ها و اساساً در رشتۀ کاریکاتورهای انتقادی ویراستارانه (ادیتوریال) آثار دندانگیر در این دوسالانه بسیار نادر است.

این ندرت شاید ناشی از همان بی‌توجهی سردبیران مطبوعات به چاپ کاریکاتور باشد که انگیزه‌ای برای اندیشیدن ایجاد نمی‌کند.

کاریکاتور از دیدگاه اجتماعی در اساس هنر ایراد و انتقاد است و این ایراد و اعتراض هر چند می‌تواند پوستۀ شیرین داشته باشد، اما در مغز و محتوا حتماً  تلخ و ناگوار است و تنها ذوق و قریحۀ سرشار و دیدگاه اصولی کاریکاتوریست است که می‌تواند از تلخی آن بکاهد و یا تندی و تیزی آن را مقبول طبع مخاطبان سازد.  فرض این است که کاریکاتوریست یک منتقد اجتماعی و طالب اصول اخلاقی و انسانی آرمانی است و هر جا که جامعه را از این  اصول منحرف ببیند، بی هیچ گذشتی زبان به اعتراض می‌گشاید. زبان اعتراض کاریکاتور یک زبان صریح و ساده نیست و کاریکاتوریست‌ها را نباید با تصویرگران ( ایلوستراتورها)  خلط کرد.

همچنان که در عالم ادب همۀ بزرگان علم و ادب را طنزنویس نمی‌دانیم و فقط معدودی از آنان را به این صفت می‌شناسیم، به همین قیاس هر تصویر مضحک را هم نمی‌توانیم  کاریکاتور و خالق آن را کاریکاتوریست  بدانیم. هزل و هجو نیز در کاریکاتور جائی ندارند و هر جا سخن از طنز به میان می‌آید، نباید آن را با هزل و هجو و حتا با فکاهه، که قبل از رواج طنز مصطلح بود،  یکی گرفت.

طنز در کاریکاتور هم، مانند  هنر و ادبیات، هنر تحقیر و  تنزل یک موضوع (اعم از شخص، موقعیت، طرز تفکر و یا یک اثر هنری و ادبی)  تا به حد موضوعی مبتذل و خنده‌آور و تبدیل آن به اسباب تفریح و تمسخر عامه است. از قضا هدف هزل و هجو هم همین مقولات است.

اما تفاوت این دو در آن است که هزل و هجو با هدف قرار دادن یک موضوع در پی آن است که با تخریب و تمسخر آن موجبات خنده و وجد و حال مخاطب را فراهم سازد و پس از برانگیختن خنده وظیفۀ خود را خاتمه‌یافته می‌داند. وجه بارز دیگر هزل و هجو آن است که ماهیتی شخصی دارد و عامۀ مردم از آن نفعی نمی‌برند. در حالی که طنز خنده را به مثابه سلاحی برای تخریب و نابودی مانع و رادعی به کار می‌برد که در برابر جامعه وجود دارد. این مانع می‌تواند شخص، گروه، طبقه یا نهاد و نگرش معین و یا حتا یک باور عمومی باشد.

طنز را به نیشتر جراحی تشبیه کرده‌اند که در عین خون ریزی، هدفش نجات بیمار و خلاصی او از درد و رنج است. بی‌تردید دیری نخواهد گذشت که کاریکاتور ما با چنین پشتوانه‌ای موانع را پشت سر خواهد گذاشت و همۀ توانایی‌های بی‌مانند آن به منصۀ ظهور خواهد رسید.

نکتۀ آخر این که به رغم حضور پر رنگ و جلای آثار خارجی، که تالارهای اصلی مرکز صبا را پر کرده‌اند، دیدنی‌ترین قسمت دوسالانه، به روال سال‌های گذشته، همان تالار پرتره‌هاست که چهره‌های مشهور داخلی و خارجی از دید و قلم نیرومند کاریکاتوریست‌های ایرانی به روانی به کاریکاتور در آمده‌اند. این دوسالانه تا ۲۵  آذرماه دایر است.

در نمایش تصویری این صفحه برخی از آثار بخش کاریکاتور چهره‌های مشهور دوسالانۀ کاریکاتور تهران را می‌بینید.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب