فرزانه راجی

موزۀ آبگینه و سفالینه که سیر تحول شیشه و سفال‌سازی از پیش از تاریخ تا عصر قاجار را به نمایش گذاشته در اصل به صورت یک کوشک در میان باغی مصفا در اواخر دوره قاجار توسط احمد قوام، وزیر احمد شاه، ساخته شد و در سال ۱۳۵۸ به صورت موزه آبگینه و سفالینه بازگشایی شد. 

گچ‌بری‌های ساختمان آجری موزه در سه دوره صورت انجام شده است:
 ۱ـ گچ‌بری‌های دوران قوام ـ شامل بخشی از سرسرا و قسمتی از تالارها؛
 ۲ـ گچ‌بری‌های زمان استقرار سفارت مصر- نمونه آن در تالارهای مینا، بلور و زیرزمین دیده می‌شود؛
 ۳ـ گچ‌بری‌هایی که در سال ۱۳۶۲ انجام گرفته که در سرسرای بالاست. 

ویترین تمامی تالارها توسط‌ هانس هولاین ـ اطریشی در سال‌های ۵۴ و ۵۵ طراحی شده است.

در طبقه اول تالار‌های سمعی‌بصری، مینا و بلور قرار دارند. در تالار‌ سمعی‌بصری بر روی دیوار جدول زمان سنجی است که نشان می‌دهد سرزمین ایران چقدر قدمت دارد. مقایسه‌ای نیز با تمدن‌های سایر کشورهای باستانی صورت گرفته است. نقشه‌ای نیز وجود دارد که مکان‌های باستانی ایران در آن مشخص شده.

در تالار مینا مهره‌ها،  شیشه‌ها و سفال‌های ساده و ابتدایی و در تالار بلور سفال‌ها و شیشه‌های کمی پیشرفته تا اوایل اسلام قرار دارد.

نقوش خمره سفالی گیل‌گمِش که در سرسرای پایین قرار دارد به افسانه کهن موسوم به "گیل گمِش" و "انکیدو" منتسب است. گیل‌گمش نمادی از انسان حاکم عصر شهرنشینی محسوب می‌شود و انکیدو با موهای پریشان مظهر انسان آزاده شهری عصر پارینه سنگی است، که همراه با حیوانات در جنگل و مرغزارها فارغ از قید و بندها به سر می‌برد. گیل‌گمش انکیدو را ابتدا به جنگ و سپس به صلح و مهر وا می‌دارد تا زندگی آزادانه خود را رها سازد و به شهرنشینی روی آورد. انکیدو جنگل و کوه را ترک می‌کند و شهرنشین می‌شود و پس از مدتی مثل بقیه موجودات میرنده فنا می‌شود، در حالیکه در عمق وجودش آرزوی بازگشت به روزگار پیشین را دارد.

گیل‌گمش پس از مرگ یار خود، در جستجوی زندگی جاودان برمی‌آید. بیم مرگ، او را به مبارزه‌ای سرسختانه برمی‌انگیزد تا جایی که به خدایان می‌گوید: "می‌خواهم بزکوهی و گوزن را به خون کشم، از پوست شیر و پلنگان و سگان صحرایی برای خود پوشش سازم تار مرگ درهای خود را برمن ببندد و زندگی با من آشنا شود. اما فرجام این تلاش چیزی جز پذیرش شکست نیست."*  محل کشف این اثر نهاوند است. 

در طبقه بالا تالارهای صدف، زرین و لاجورد یک و دو قرار دارند. صیقل و لعابی که بر ظروف سده‌های سه تا هفت مشاهده می‌شود درطی قرون متحول شد. لعاب که ماده‌ای شیشه مانند است سطح این ظروف را می‌پوشاند.  صیقل اما افزوده‌ زینتی یا پوسته نازکی است از همان جنس رُس که گاهی با افزودن آب به گلی که ظرف از آن ساخته شده تهیه می‌شود.  یک گروه دیگر از ظروف مربوط به همین دوره را باستانشناسان نخودی می‌خوانند. ظروف نخودی به دو گروه تقسیم می‌شوند:"زنده" و "بی‌جان". در گروه زنده تزئینات شامل پیکره انسان، پرندگان، حیوانات، نقش اسب، تصویر جنگآوران و کلا موجودات زنده و صحنه‌های زندگی روزمره است.  نقوش گروه "بی جان" بیشتر نقش‌های هندسی است.

در حدود سده دوازده میلادی (قرن ششم هجری) سفالگران ایرانی موفق شدند ماده‌ای نظیر چینی تولید کنند که ماده‌ای سخت و شیشه مانند است و لعاب‌های قلیائی دوره‌ سلجوقی بهتر به آن می‌چسبد. این ماده سخت‌تر به سفالگران اجازه می‌داد که اشیایی کشیده‌تر، باریکتر و مشبک‌تر بسازند. ظروف مینایی، لعابی صدفی و یکرنگ به خوبی از پیشرفت دانش فنی و روح تجربه‌ سفالگران عصر سلجوقی خبر می‌دهند.

ظروف یک رنگ لعابی که در عهد ساسانیان به وجود آمده بودند در عصر سلجوقی با کیفیت عالی لعاب‌ها و مواد شبه چینی مشخص بودند. این سفالینه‌ها حتی می‌توانستند به اشکال برجسته کنده‌کاری شوند. یورش مغول در پایان دوره سلجوقیان وقفه‌ای همه جانبه در کشور به بار آورد. گرچه فعالیت هنری متوقف نشد اما گرایش‌ها و سلیقه‌ها و دستاوردهای متفاوتی از آنچه که جاری بود به وجود آورد.  چهره‌های مغولی روی برخی ظروف تالار زرین مربوط به این دوره است. 

تالار لاجورد یک اشیای دوره ایلخانی، و لاجورد دو اشیای دوره‌ صفوی را به نمایش گذاشته است. اشیای  دوره‌ صفوی به نسبت دوره‌های قبل کاربردی ترند. برخلاف آنچه عموما تصور می‌شود این ظروف از چین سرچشمه نگرفته‌اند. برعکس از خاورمیانه به چین راه یافته‌اند و سنگ کبالتی که برای تهیه رنگ آبی آنها به کار می‌رفت از ایران به آن کشور صادر می‌شد. نمونه‌هایی که به اوایل سده هشتم هجری مربوطند فاقد هرگونه تاثیر چینی هستند.

نمونه‌های مربوط به ازمنۀ بعدی از کاربرد فراوان نقش مایه‌های چینی حکایت دارند و نشان می‌دهند که از ظروف آبی و سفید وارداتی از چین تاثیر پذیرفته‌اند. نقش‌مایه‌های باب آن روزگار را ابرهای به هم پیچیده و صخره‌های ساده شده و گل‌ها و حیوانات ترکیبی و دورنماها به سبک چینی تشکیل می‌دادند.

در گزارش مصور این صفحه با هم به تماشای این موزه می‌رویم.

 *برگرفته از کتاب نمایشگاه حماسه گیل‌گمش و سفال مندائی- سازمان میراث فرهنگی کشور.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب